vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، نشست علمی «فقه نظام، چیستی و رویکردها» با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی استاد درس خارج فقه و اصول عصر چهارشنبه 12 دی ماه 97، در ساختمان مرکز پژوهش‌های مسجد مقدس جمکران برگزار شد.

تلاش برای گفتمان سازی فقه نظام

در آغاز نشست مدیر موسسه احیاء حیات طیبه اسلامی اهداف و دغدغه های تشکیل این موسسه و برگزاری نشست های تخصصی «فقه نظام» را توضیح داد و ضرورت  پرداختن به این موضوع را تبیین کرد و گفت: هدف از برگزاری جلسات فقه نظام نوآوری و به روز رسانی مباحث حوزوی و اسلامی است که یکی از ضروریات نظام جمهوری اسلامی است.

هدف ما عمدتا ارائه یک بحث انتزاعی صرف نیست؛ لذا باید یک کارآمدی و بازخوردی در نظام جمهوری اسلامی داشته باشد بنابراین موسسه حیات طیبه اسلامی از برخی فرهیختگان حوزه دعوت کرده است که در راستای پوشش خلاءهای معرفتی و ایجاد نظم معرفتی و ایجاد نرم افزار اداره کشور بر اساس آموزه های اسلامی گامی موثر بردارند.

در این زمینه اگر در توان ما باشد قصد داریم چنین نرم افزاری را تولید بکنیم، یا اگر نتوانستیم تصریح یا تعمیق کنیم و یا حداقل گفتمان سازی بکنیم.

ما امروز در چیستی فقه نظام دچار اختلافاتی هستیم؛ بعضی ها از آن تعبیر به فقه کلام می کنند، بعضی ها تعبیر به فقه حکومتی دارند؛ بعضی ها به فقه سرپرستی تعبیر می کنند، بعضی ها نیز ممکن است از آن به فقه سیاسی تعبیر کنند.

بنابراین از استاد ابتدا تقاضا داریم تعریف ثابتی از چیستی فقه نظام به ما ارائه دهند و قرائات مختلفی که در این زمینه وجود دارد را توضیح دهند؛ سوالاتی که در این زمینه وجود دارد این است که با چه ملاک هایی می شود فقه را به نظام تعبیر کرد؟ آیا فقه نظام با نظام فقه متفاوت هست؟

تتمه کلام این بحث هنوز پختگی لازم را ندارد و به گفتمان مشخص تبدیل نشده است؛ اختلاف آراء زیادی در این بحث وجود دارد تا این جلسات، گفت وگوها صورت نگیرد این موضوع به گفتمان غالب در عرصه حوزه تبدیل نخواهد شد.

بر اساس گزارش وسائل، حجت الاسلام ابوالقاسم مقیم حاجی در بخش دیگر نشست به مسأله مفهوم شناسی فقه و نظام، پرداخت و اظهار داشت: در بحث «چیستی فقه نظام» اختلافات زیادی وجود دارد؛ آنچه که لازم است مطرح شود آن است که ابتدا باید مفردات بحث روشن شده و سپس معنای ترکیب فقه و نظام مشخص شود تا به تعریف واحدی برسیم. تا زمانی که به تعریف واحدی نرسیم نمی توان نسبت به نفی واثبات آن قضاوتی داشت.

معنای واژه «فقه»

استعمال اول این است که واژه فقه در مصادر اسلامی به معنای مجموع «ما انزله الله علی النبی (ص)» آنچه که خداوند بر پیامبر (ص) نازل کرده است، استعمال می‌شود. این استعمال فقه شامل اعتقادات، احکام و اخلاق می شود که به معنای شریعت است.

استعمال دوم اینکه فقه به معنای دانش است، مانند ریاضی، شیمی، علم کلام و فلسفه؛ مجموعه دانش خودش را دارد و دارای موضوع، مسائل و روش است.

 
استعمال سوم اینکه واژه فقه به معنای معرفت بر احکام شرعی باشد است. لذا متونی از اصولیین وجود دارد که به صراحت می گویند «الفقه هو المعرفة بالأحکام ...» و دیگر آن تعریف «هو العلم» که با دانش خلط می شد را عوض کردند و صراحتا تعبیر به معرفت کردند.

یعنی معرفت بر تشریع صادره از سوی خدا برای اداره جامعه و ناظر به مسائل فردی و اجتماعی است. در استعمال چهارم فقه به معنای عملیات استنباط احکام و به معنای اجتهاد است. استعمالات دیگری نیز برای واژه فقه وجود دارد که در بحث فعلی نمی آوریم.

معنای واژه «نظام»

اما از جمله استعمالاتی که برای واژه نظام وجود دارد، یکی این است که  نظام به معنای حکومت باشد؛ همان معنای عرفی که مشهور است؛ یعنی همان سیستمی که جامعه را اداره می کند. استعمال بعدی این است که نظام به معنای انتظام بخش و نظم دهنده باشد.

استعمالات دیگری نیز وجود دارد که نظام یعنی پیوستگی و سیستم شبکه بودن. حال با توجه به تعاریف مختلف فقه و نظام اگر باهم ترکیب شوند چنین محتمل به وجود می آید و ثبوتا می تواند هر یک از آنها مراد باشد.

رویکردهای موجود در «فقه نظام»

پنج رویکرد در زمینه مراد از ترکیب «فقه نظام» وجود دارد؛ نخست اینکه فقه نظام به معنای فقه دستگاه حکومت است که معادل با فقه الحکومه می شود. این رویکرد محل نزاع نیست.

رویکرد دوم این است که نظامندی درونی فقه و به معنای انسجام فقه می باشد یا به معنای نظام دار بودن احکامی که در باب عبادات و معاملات و حدود آمده است. یعنی مبانی مشترک و واحدی را دارا می باشد؛ مثلا نظام روش شناسی مشترک در همه احکام وجود دارد. و یا به معنی نظم و انسجام در ساختار مباحث و باب بندی فقه است که آن را یک دانش با نظم خاصی کرده است. این رویکرد نیز محل نزاع نیست.

رویکرد سوم نظام شبکه و سیستمی دیدن احکام است؛ فقه را در قالب یک نظام و یک مکتب در نظر می‌گیرد؛ همچون مکتب اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره. از فروعات مختلف به مبنا و ملاکات واحدی می رسیم که به عنوان مبانی کلان در همه موارد باید مراعات شود و فروعات را بر آن نظام کلان منطبق کنیم.

از یک سری مسائل خرد به مسائل کلان و دیدگاه هایی درباره مکتب اسلام در هر یک از عرصه های اقتصادی تربیتی و ... برسیم که آن دیدگاه کلان در استنباط فقه نقش ایفا می‌کند.

فقه نظام در این رویکرد سیستمی است که بر احکام نظارت دارد، مثل دیدگاه شهید محمد باقر صدر(ره). محققان عرصه فقه اقتصاد نیز که مدافع فقه نظام هستند مرادشان این رویکرد بوده که از آن تعبیر به فقه اکبر نظام شده است. این رویکرد با لوازم آن می تواند بخشی از محل نزاع قرار گیرد.

رویکرد چهارم، رویکرد موضوعی در استخراج نظام موجود است در تشریع احکام. یعنی احکام اسلامی در سیستمی میان حاکم جامعه و امت عرضه شده و فقه برای انتظام بخشی به حکومت بر مردم و با رعایت اقتضائات آن در مکلف بودن مجموع انسان ها برای پیروی از امام و انجام برخی از تکالیف جمعی است.

در این رویکرد مسائل احکام در داخل حکومت که حاکمیت جبهه الهی و حق بر جبهه طاغوت و تقدم بر آنها بررسی می شوند؛ در این رویکرد «فقه» به معنای معرفت بر احکام و «نظام» به معنای انتظام بخش حکومت و جامعه می باشد. این رویکرد نزدیک با فقه حکومتی است.

رویکرد پنجم فقه، نظام ساز تمدنی است. در این دیدگاه آموزه های فقه باید توانایی تمدن سازی را داشته باشند فقه باید بر اساس واقعیت عینی و سازمان های اجتماعی بازخوانی و تنظیم شود.

این دو نوع رویکرد به ویژه رویکرد چهارم با اقتضائاتی که دارد می تواند محل نزاع قرار گیرد. از این‌رو در نفی و اثبات فقه نظام باید نوع رویکرد قائل مشخص شده و لوازم آن معین شود.

چه بسا برخی از لوازمی که برخی از قائلان به فقه نظام بر مبنای رویکرد مختار خود ذکر کرده اند از لوازم لاینفک و ماهوی نباشد و همان رویکرد بدون آن لوازم قابل دفاع بوده و در عین حال دارای آثاری باشد که آن را از فقه غیر نظام جدا می کند.

معنای مختار از چیستی فقه و نظام

در رویکرد منتخب اول باید مراد از واژه فقه و نظام و سپس مراد از واژه ترکیبی روشن گردد. واژه «فقه» در تعریفی کوتاه به معنای معرفت و علم به احکام الهی تشریع شده برای اداره و تنظیم حیات فرد و جامعه می باشد. اینجا مراد از فقه فقه اصغر است. واژه «نظام» به معنای سیستمی و مرتبط بودن با تکیه بر مبانی خاص و در راستای تحقق هدف مشخص است.

«فقه نظام» از این باب اطلاق می شود که: الف) مبتنی بر مبانی و دیدگاه اسلام در نظام های مختلف تربیتی، سیاسی، اقتصادی و مانند آن و دارای (نظام مندی) است. آن مبانی و اصول و قواعد موجب کشف احکام شارع به صورت منسجم در فروعات مرتبط با آن ساحت شده و آن را در راستای تحقق هدف واحدی قرار می دهد.

ب) مجموعه قوانین ناظر به فرد و جامعه در راستای اجرا و با ملاحظه اقتضائات آن و با رویکرد حکومتی، با طراحی سازمان ها و تقنین مورد نیاز(نظام سازی) به تنظیم حیات بشری در راستای تحقق هدف معین پرداخته است. در اینجا نیز فقه اصغر نقش ایفا می کند.

ج) در نگاهی دیگر نیز در کشف ساختارهای کلان برای اداره جامعه و کشف نظام تربیتی، سیاسی، اقتصادی و دیگر نظام های اجتماعی و مکتب اسلام در عرصه های مختلف که با توجه به مجموعه نصوص و دلائل مرتبط با شریعت و فقه اکبر (اعتقادات، اخلاق، احکام) به دست می آید.

همچنین فقه اصغر نقش داشته و به عنوان جزئی موثر در طراحی، صحت و سقم اجزا و حکم آن ساختار و نظام رفتار و روابط و عناصر موجود در آن نظام نظر می دهد و به این معنا نیز موثر در نظام سازی است. با این بیان روشن می گردد اضافه واژه «فقه»  به معنای فقه اصغر به «نظام» صحیح بوده و تسامحی در آن اتفاق نیفتاده است.

بخش پرسش و پاسخ نشست

به گزارش خبرنگار وسائل در بخش دیگر حضار جلسه پرسش‌هایی را مطرح کردند که از این قرار بود: مخالفین فقه نظام با چه ملاک هایی فقه نظام را قبول ندارند؟ یکی از منتقدین فقه نظام مقاله ای را مطالعه کردند و قرائتی که در آن مقاله وجود داشت را پایه قرار دادند و به لازمه آن قرائت اشکالاتی وارد کردند.

منتقد به قرائتی که فقه را به معنای عملیات و نظام را به معنای نظام اجتماعی تلقی می کردند یعنی فقه نظام به معنای عملیات نظام اجتماعی اشکالاتی کردند و از روی این قرائت بود که گفتند فقه نظام وجود ندارد.فقه نظام فقط این قرائت نیست.

آیا فقه مبتنی بر نظامات اجتماعی با رویکرد حکومتی و نظام ساز قابلیت تحقق ندارد؟ آیا با این قرائت هم مخالف هستید؟ مشکل مدافعین فقه نظام هم این مسئله است که هشت نفر به هشت مدل متفاوت از فقه نظام دفاع کردیم.

یکی از مخالفین فقه نظام قائل هستند که فقه ما از یکسری گزاره های جدا از هم تشکیل شده است از قبیل صلاة، صوم و غیره و معتقد است که اینها هیچ ارتباطی به یکدیگر ندارند و علت حرمت قیاس و استحسان بی ارتباطی این گزاره های فقهی است در واقع ایشان ملاک های نظام را زیر سوال بردند اگر جوابی به این سوال دارید بفرمائید؟

حجت الاسلام مقیمی حاجی در پاسخ به این سؤالات گفت: به نظرم این ادعای درستی است ما مدعی نیستیم که همه گزاره های فقهی ما با یکدیگر مرتبط هستند. در یک نگرش سیستمی و نظام واره این طور نیست که الزاما همه ابواب فقه با یکدیگر مرتبط هستند و اگر هم مرتبط باشند ما ادله لازم را برای اثبات گزاره های فقهی با یکدیگر نداریم.

در نصوص دینی نیز این ملاک ها را نداریم. اما در تشریع الهی، همه احکام در یک راستا و راستای هدف کلان قرار می گیرند و این همان فقه نظام می شود .اگر ما توانستیم دیدگاه کلان را در سازمان های حاکم بر جامعه نهادینه کنیم آنگاه ملاک ها و ارتباط آن احکام با یکدیگر بر ما کشف خواهد شد .

جواب نقضی دیگر اینکه در قواعد اصطیادی که علماء اسم گذاشتند و مخالفین فقه نظام به آنها در استنباط احکام فردی تمسک می کنند مگر از فروعات صادره در موضوعات جزئی قاعده تولید نکردند؟ علماء ما چه روشی را طی کردند تا به قواعد اصطیادی دست یافتند؟ و در مواردی که نصی برای آنها وجود نداشت و به حکم آن موارد با قواعد اصطیادی دست یافتند./504/241/ح

تهیه و تنظیم: علیرضا محمدلو